महत्वपूर्ण विलोम शब्द || Vilom Shabd Hindi mein
महत्वपूर्ण विलोम शब्द
महत्वपूर्ण विलोम शब्द || Vilom Shabd Hindi mein
' हानि-लाभ जीवन मरण जस अपजस विधि हाथ।'
'रामचरितमानस' के 'अयोध्याकाण्ड' की इस पंक्ति में आए शब्द हानि-लाभ, जीवन-मरण, जस अपजस को यदि आम बोल- चाल की भाषा में बदलें, तो नुकसान-फायदा, जीना-मरना, नाम- बदनामी ये जोड़े एक दूसरे के विपरीत (उलटे) अर्थ दे रहे हैं, जो विपरीतार्थक हैं। विपरीत अर्थ देने वाले शब्द 'विलोम' कहलाते हैं।
विलोम शब्द ऐसे शब्द होते हैं, जो विपरीत अर्थ में प्रयुक्त होते हैं। विलोम शब्द हमेशा सजातीय ही होते हैं अर्थात् संज्ञा का विलोम संज्ञा, सर्वनाम का विलोम सर्वनाम, विशेषण का विलोम विशेषण, क्रिया का विलोम क्रिया पद और क्रिया-विशेषण का क्रिया-विशेषण होता है। उदाहरण के लिए साकार और निराकार विपरीतार्थक हैं। जन्म का विलोम मृत्यु ठीक विपरीत शब्द है। शब्दों के अपने एक निश्चित अर्थ होते हैं। विपरीतार्थक शब्द अनेक प्रकार से बनते हैं-
शब्द | विलोम |
अनुकूल | प्रतिकूल |
अनेकान्त | एकान्त |
अधिष्ठित | अनधिष्ठित |
अर्जित | अर्जित/प्रदत्त |
अनैक्य | ऐक्य |
अनावृत | आवृत |
अनुलोम | प्रतिलोम |
अनुग्रह | विग्रह |
अक्षुण्ण | क्षुण्ण |
अपव्ययी | मितव्ययी |
अति | अल्प |
अथ | इति |
अर्पण | ग्रहण |
असीम | ससीम |
अकाल | सुकाल |
अवनि | अम्बर |
अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
अर्वाचीन | प्राचीन |
अन्तरंग | बहिरंग |
अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
अनुराग | विराग |
अभिसरण | अपसरण |
अनुदार | उदार |
अर्जन | व्ययन |
अधोलिखित | उपरिलिखित |
अनुज | अग्रज |
अल्पायु | दीर्घायु |
अंधेरा | उजाला |
अगला | पिछला |
अचल | सचल |
अन्तर्मुखी | बहिर्मुखी |
अभिमानी | निरभिमानी |
अपेक्षा | उपेक्षा/ अनुपेक्षा |
अनभिज्ञ | भिज्ञ |
अत्यन्त | अल्प |
अपकार | उपकार |
अवरोह | आरोह |
अनाहूत | आहूत |
अधिक | न्यून |
अग्र | पश्च |
अधूरा | पूरा |
अधोगामी | ऊर्ध्वगामी |
अधित्यका | उपत्यका |
अस्वीकार | अंगुकार/स्वीकार |
अनवधान | सावधान |
अन्धकार | प्रकाश |
अभिव्यक्त | अनभिव्यक्त |
अधर्म | सधर्म |
अवर | प्रवर |
अनृत | ऋत |
अवाक् | सवाक् |
अवज्ञा | आज्ञापालन |
अभिमुख | प्रतिमुख |
अचिंतनीय | चिंतनीय |
अश्लील | श्लील |
अवशेष | नि:शेष |
अमर | मर्त्य |
अंतिम | अनंतिम/प्रथम |
अवतल | उत्तल |
अस्तेय | स्तेय |
अवगत | अनवगत |
अविकृत | विकृत |
अध्यवसाय | अनध्यवसाय |
अर्पित | गृहीत |
अलभ्य | लभ्य/ प्राप्य |
अन्तर्साक्ष्य | बहिर्साक्ष्य |
अनुरक्ति | विरक्ति |
अरुचि | सुरुचि |
अमावस्या | पूर्णिमा |
अधम | उत्तम |
अल्पकालीन | दीर्घकालीन |
अगम | सुगम |
अन्त | आदि/ अनन्त |
अग्नि | जल |
अपमान | सम्मान |
अनातप | आतप |
अभ्यस्त | अनभ्यस्त |
अधुनातन | पुरातन |
अचेतन | चेतन |
अवनत | उन्नत |
अंशत: | पूर्णत: |
अन्दर | बाहर |
अभिशाप | वरदान |
अक्षत | क्षत |
अध्यतन | अनध्यतन/ पुरातन |
अधिष्ठित | अनधिष्ठित |
अल्प | प्रचुर |
अस्तित्व | अनस्तित्व |
अल्पसंख्यक | बहुसंख्यक |
अंतर्द्वन्द्व | बहिर्द्वन्द्व |
अघोष | घोष/ सघोष |
अकर्मक | सकर्मक |
अनुरुप | प्रतिरुप |
अतिथि | आतिथेय/ तिथि |
अदोष | सदोष |
अनुनासिक | निरनुनासिक |
आध्यात्मिक | भौतिक |
आपत्ति | अनापत्ति |
आक्रमण | प्रतिरक्षा |
Post a Comment